آذربایجان شرقی با وسعت 416254 کیلومتر مربع در گوشه شمال غربی فلات ایران از طریق رود ارس در شمال با جمهوری آذربایجان و ارمنستان و ایالت خودمختار نخجوان هم مرز و حدود 2/8 از مساحت کل ایران را به خود اختصاص داده است.

استان آذربایجان شرقی از لحاظ برخورداری ازموقعیت ویژه جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیرجاده ابریشم (چهارراه تجارتی شرق وغرب و آسیای میانه) و هم جواربودن با کشورهای خارجی از مزایای متعددی همچون دسترسی آسان به کشورهای همسایه برخوردار است.

برخورداری از منابع طبیعی، اقلیم مستعد و خاك حاصلخیز برای تولید محصولات زراعی و باغی و جاری بودن رودخانه های دائمی و پر آب ارس، قزل اوزن و آجی چای در داخل حوضه های آبریز استان از دیگر ویژگی های استان است.

این استان در بخش قالی بافی، صنایع چرم و کفش در کشور پیشرو است و طبیعت منحصر به فرد و وجود جنگل‌های ارسباران و نیز وجود جاذبه های تاریخی بخشی از مزیت های استان است.

بر اساس سرشماری سال 1395 جمعیت استان آذربایجان شرقی 3909652 نفراست و در رتبۀ ششم استان‌ها از لحاظ جمعیت قرار دارد. آذربایجان شرقی با رشد جمعیت 0/97 در مقایسه با رشد متوسط جمعیت کشوری 1/24 دارای نرخ رشد جمعیت کمتر از متوسط کشوری بوده است.

همچنین این استان دارای 1,187,311 نفر شاغل و 144,396نفر بیکار (سال 1395) است، نرخ مشارکت اقتصادی استان 41 درصد است که با داشتن رتبه 4 از استان‌ها با مشارکت بالای اقتصادی محسوب می شود.

بــدون تردیــد توپوگرافی و ناهمواری‌ها در اســتان است که، از نظــر ویژگــی هــای حرارتــی، ســرد بــودن و میزان بارش وضعیت نامتناوب با اختلاف زیاد دما را ایجاد کرده است. این استان از نظر زیرساخت‌های عمومی به ویژه راه‌های ارتباطی، راه آهن، فرودگاه، گمرك و … از وضعیت مناسبی برخوردار است و از این نظر مانعی برای توسعه وجود ندارد.

استان آذربایجان شرقی از دیرباز دارای سابقه در حوزه های کشاورزی(در سراسر استان)، صنعتی (صنایع دستی و سنتی و سپس صنایع مدرن باتمرکز در تبریز) و خدماتی (با نقش محوری تبریز) بوده است.

در بخش قالی بافی، صنایع چرم و کفش این استان در کشور پیشرواست. طبیعت منحصر به فرد و وجود جنگلهای ارسباران، همجواری با کشورهای جمهوری آذربایجان و ارمنستان و وجود مرز زمینی بین کشورهای یاد شده و نیز وجود جاذبه های تاریخی(آثارمتعددقبل از اسلام تا دوران قاجاریه) بخشی از مزیت های استان است.

مزیت های منطقه

به دلیل تمرکز صنایع استان در شهرستان تبریز، اسکو و آذرشهر، اغلب فرصت‌های شغلی بخش خدمات و صنعت در این منطقه شکل گرفته است. البته در سال‌های اخیر با توجه به رشد منطقه آزاد ارس، فعالیت های خدماتی در این منطقه رشد داشته است.

همچنین به علت تمرکز صنعت، خدمات و امکانات رفاهی در مرکز استان شاهد سیل مهاجران در دهه گذشته می باشیم. روند مهاجرت باعث ایجاد معضل بزرگ حاشیه نشینی در کلان شهر تبریز شده و جریان اصلی مهاجرتی در استان به سمت منطقه صنعتی-خدماتی تبریز-اسکو- آذرشهر است.

با بررسی های میدانی و تحلیل روند مهاجرت داخل استان بیشترین جذب مهاجر را کلانشهر تبریز داشته که 60 درصد این حاشیه نشینی در ضلع جنوبی اتوبان پاسداران و بقیه در مناطق حاشیه جنوبی تبریز به صورت پراکنده قرار دارد.

بنا بر تحلیل‌های مبتنی بر دینامیک اشتغال استان، شاهد توسعه شهرنشینی و تغییر ترکیب جمعیت شهر به روستا می باشیم که منجر به توسعه منطقه‌ای مرکز پیرامون شده است. به همین دلیل می توان اقتصاد شکل گرفته در استان را به دو منطقه کسب وکاری تقسیم کرد:

– منطقه اول ابرشهر تبریز (شامل: شهرستانهای تبریز، اسکو، آذرشهر) که فعالیت آن در حوزه صنعت، صنایع دستی (دست بافته ها) خدمات بازرگانی و گردشگری است و بیش از نیمی از اشتغال استان را به خود اختصاص داده است.

– منطقه دوم شهرستان‌های اقماری استان که تمامی ارتباطات اصلی را با مرکز استان دارند و فعالیت در حوزه محصولات باغی و زراعی، صنایع دستی (فرش دستباف و ورنی و…) به عنوان صنعت مکمل کشاورزی، معدن و خدمات (مزیت منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس) در آنها بیشتر انجام می شود.

• اشتغال بخش صنعت استان: 39/7درصد
• اشتغال بخش خدمات استان: 40/1 درصد
• اشتغال بخش کشاورزی استان: 20/1درصد

کشاورزی

استان آذربایجان شرقی با دارا بودن ۴۱۴ هزار هکتار اراضی آبی و ۸۰۷ هزار هکتار اراضی دیمی، جزء استان‌های برتر در تولیدات کشاورزی و دامی می‌باشد.

این استان با دارا بودن شرایط اقلیمی متنوع و قابلیت‌های بالقوه منابع طبیعی و منابع انسانی تجهیز شده، می تواند به عنوان یکی از استان‌های مهم کشور در زمینه تولید محصولات کشاورزی، دامی و پروتئینی محسوب شود. (زیربخش جنگل داری و ماهی گیری در استان فاقد مزیت نسبی بوده است).

بحران خشکسالی و کمبود منابع آبی، برخی از مزیت های کشاورزی استان را از بین برده است و در حال حاضر تولید محصولات زراعی- باغی در حال جایگزینی با کشاورزی گلخانه ای و صنایع تبدیلی هستند.

شاخصترین رتبه استان در بخش تولید محصولات زراعی- باغی به ترتیب زیر است: رتبه های اول تولید پیاز، زرد آلو، یونجه کشور و رتبه دوم تولید سیب درختی، بادام، عسل در کشور و رتبه سوم تولید تخم مرغ، رتبه چهارم از نظر سطح کشاورزی و رتبه پنجم از نظر سطح باغات در کشور را به خود اختصاص داده است.

مزیت های استان در بخش کشاورزی به شرح زیر است:

• جاری بودن رودخانه های دائمی و پر آب ارس، قزل اوزن و آجی چای در داخل حوضه های آبریز استان
• وجود ۴۵۰ گونه گیاه دارویی مثل گیاهانی از نوع خاص همچون بابونه، مرزه، پونه، آویشن، کاکوتی، مریم گلی، خار مریم
• وجود 3 هزار هکتار زمین زیر کشت کلزا
• وجود رودخانه ارس و سد خداآفرین مزیت نسبی برای کشت محصولات استراتژیک همچون گندم و جو
• مزیت تولید محصولات باغی از جمله انگور، زردآلو، سیب درختی، سیب زمینی، گردو، بادام،گلابی
• تولید گیاهان دارویی، گل‌های تزئینی ، تولید محصولات باغی و کنسانتره میوه
• مزیت استقرار صنایع تبدیلی کشاورزی و توسعه آجیل و خشکبار
• مزیت توان تولید در محصولات زراعی پیاز، سماق طبیعی، زالزالک، سنجد در مقایسه با سایر محصولات بر اساس شاخص RCA

صنعت

آذربایجان شرقی یكی از قطب‌های صنعتی كشور، به لحاظ تمركز صنایع سنگین تولیدكننده ماشین‌آلات و تجهیزات است و حدود 7600 واحد صنعتی تولیدی كوچك و بزرگ با حدود 600 هزار نفر مشغول به فعالیت است که عمده واحدهای صنعتی آنها شامل صنایع غذایی، دارویی و بهداشتی؛ صنایع نساجی و چرم؛ صنایع شیمیایی و سلولزی؛ صنایع کانی غیرفلزی؛ صنایع سنگین تولیدکننده ماشین‌آلات و تجهیزات و قطعه‌سازی؛ صنایع خودرو، نیرو محرکه و ریخته‌گری و صنایع بالادست نفت، فولاد و پتروشیمی می‌باشند. در معادن استان نیز بیش از ۸ میلیارد تن ذخیره معدنی شناسایی شده است. این استان با دارا بودن 625 معدن دارای رتبه سوم در کشور است.

همچنین آذربایجان شرقی دارای ذخایر منحصربفردی از قبیل مس، نفلین‌سینیت، کائولن، پرلیت، دیاتومیت و … می‌باشد. از جمله عناوین مهم جهانی مأخوذه این استان می‌توان به اخذ برند جهانی در فرش دستباف هریس و اخذ عنوان جهانی تبریز به عنوان شهر جهانی فرش دستباف اشاره کرد. این استان یکی از بزرگ‌ترین پایگاه‌های تخلیه و بارگیری کالاهای صادراتی در کشور محسوب می‌شود.

مزیت های استان در بخش صنعت به شرح زیر است:

• مزیت نسبی حوزه صنایع دستی(دست بافته‌ها) با محوریت شهر تبریز
• وجود معادن کانسار مس سونگون به عنوان بزرگ‌ترین اندیس‌های مس ایران و جهان (در شمال ورزقان بیش از 30 اندیس معدنی وجود دارد که بزرگترین اندیس مس در شمال‌غرب ایران است. این کانسار یکی از بزرگترین کانسارهای مس دنیا بوده و قابل مقایسه با معادن دنیا مانند بینگهام در آمریکا، چوکی کوماتا در شیلی است)
• وجود صنایع بالادست از جمله مجتمع عظیم پتروشیمی تبریز و فولاد
• مزیت تمرکز صنعت فرش دستبافت در استان
• مزیت تمركز صنایع سنگین تولیدكننده ماشین آلات و تجهیزات صنایع داروئی، غذایی نساجی و… به عنوان یکی از قطب های صنعتی کشور
• مزیت نسبی ایجاد صنایع وابسته به کانی های فلزی و غیر فلزی
• مزیت نسبی در ایجاد واحد های صنایع تبدیلی و تکمیلی کشاورزی مرتبط با محصول باغی همچون مربّا، کمپوت، مارمالاد
• مزیت نسبی در تولید چرم و کفش
• وجود فرصت ایجاد واحدهای صنایع تبدیلی وابسته به دامداری و دامپروری در دشت های کوهپایه‌ای استان

خدمات

این استان دارای ۱۸۰۰ اثر ثبت ملی و دو اثر ثبت جهانی (بازار سنتی تبریز، بزرگ‌ترین سازه آجری جهان با ۲۷ هکتار وسعت و کلیساهای آذربایجان)، ۹ اثر صنایع‌دستی دارای مهر اصالت یونسکو، ۳۵ اثر دارای نشان برتر و ۸۰ رشته صنایع‌دستی فعال می‌باشد. در بحث خدمات تجاری بازرگانی نیز این استان به عنوان یکی از سرآمدان می‌تواند ایفای نقش کند. خدمات مرزی وبازگانی با کشور آذربایجان و ارمنستان که این مزیت، فرصت بسیار مناسبی را جهت ایجاد بازارچه‌‌های مرزی و فروش محصولات فراهم می‌کند؛ همچنین، در صورت قرار داشتن منطقه جزو مناطق آزاد اقتصادی، از معافیت‌های مالیاتی نیز برخوردار خواهد بود.

مزیت‌های استان در بخش خدمات به شرح زیر است:

• مزیت نسبی در فعالیت‌های مرتبط با گردشگری و هتلداری در کنار منابع طبیعی همچون آبشار زیبای آسیاب خرابه، تالاب قوری گل و اماکن باستانی چون قلعه بابک اشاره نمود.
• برخورداری از سیلوها، انبارها و سردخانه‌های مناسب.
• مزیت دارا بودن بازار وسیع به عنوان تامین کننده اقلام مورد نیاز بازار در استان‌های اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان غربی و خود استان.
• مزیت ویژه جغرافیائی به عنوان چهارراه ارتباطی ایران و اروپا، طرح وجود راه آهن جلفا و برخورداری از جاده های ترانزیتی
• وجود مبادی ورودی و خروجی در منطقه مرزی جلفا و نوردوز، گمرکات سهلان، تبریز و جلفا با ظرفیت‌های بالای حدود 40 هزار تن جهت ذخیره و انبار کالا، وجود منطقه آزاد تجاری _ صنعتی ارس در جلفا با سابقه ی یکصد ساله در ترانزیت کالا و فاصله 137 کیلومتری با کلان شهر تبریز
• وجود بازارچه مرزی نوردوز و جلفا
• وجود نمایشگاه بین‌المللی تبریز.
• وجود مسیر زمینی تبریز به اردبیل (تبریز-بستان آباد-اردبیل) که مسیر ارتباطی با شمال کشور و بندر آستارا ست و دارای مزیت گردشگری ست
• مزیت امكان برقراری پروازهای مستقیم بین تبریز ـ اروپا و تبریز ـ تركیه و …
• مزیت توان توسعه صنعت توریسم با توجه به طبیعت بدیع، زیبا و پیشینه فرهنگی و ابنیه تاریخی با ثبت دو اثر جهانی در یونسکو و انتخاب تبریز به عنوان پایتخت گردشگری کشور‌های اسلامی در سال 2018
• ظرفیت ایجاد خط آهن در مسیر جلفا – اصلاندوز – پارس آباد به طول 242 کیلومتر و تجهیز آن به سیستم حمل و نقل ریلی در خاک ایران و سپس اتصال آن به خط آهن جمهوری آذربایجان در نقطه مرزی مشترک (طرح پیشنهادی)
• ظرفیت احداث شهر فرودگاهی با استانداردهای بین المللی در منطقه ارس و در مسیر جلفا-ایواوغلی (طرح پیشنهادی)

در تحقیقات انجام شده توسط مرکز پژوهش های مجلس شورای اسلامی، استان آذربایجان شرقی در بین 31 استان کشور با عدد شاخص 90 / 5، دارای رتبه نوزدهم امنیت سرمایه گذاری می باشد که این شاخص براساس 7 شاخص ثبات اقتصادی کلان، فرهنگ وفای به عهد و صداقت و درستی، تضمین حقوق مالکیت، شفافیت و سلامت اداری، عملکرد دولت، ثبات و پیش بینی پذیری مقررات و رویه های اجرایی و مصنویت جان و مال شهروندان از تعرض تعیین شده و هر کدام دارای مولفه های آماری و پیمایشی مربوط به خود هستند.

رتبه این استان برای ثبات اقتصادی 16 و در وفای به عهد 13 است. رتبه تضمین حقوق مالکیت این استان 23 بوده ودر شفافیت و سلامت اداری رتبه 23 را دارد .

شاخص عملکرد دولت در این استان عدد97/ 5 است که دربین 31 استان رتبه 19 را دارا می باشد.

اولویت سرمایه‌گذاری صنعتی در بخش صنایع کوچک تبدیلی در استان

1. تولید انواع فرآورده‌های لبنی نوین یا بسته بندی های جدید با نگاه صادراتی
2. تولید انواع پنیر
3. تولید پودرکشک وکشک پاستوریزه
4. تولید محصولات متنوع برپایه عسل و بسته بندی‌های متنوع
5. بسته‌بندی تخم مرغ
6. قطعه‌بندی، بسته بندی، فرآوری وانجماد گوشت قرمز ومرغ
7. ایجاد واحدهای کشتارگاه صنعتی دام و صنایع جانبی درمناطق مستعد
8. محصولات گوشتی آماده طبخ برای انسان
9. عمل آوری و بسته‌بندی و انجماد ماهی و میگو
10. پودر هسته میوه جات جهت خوراک دام
11. تولیدانواع پکتین
12. بسته‌بندی و فرآوری انواع میوه جات (پوره سیب، اسلایس میوه‌جات، فرآوری هویج، انگور و زغال اخته و…)
13. فرآوری وبسته‌بندی انواع خشکبار (آجیل و میوه خشک)
14. تولید لپه و بسته بندی حبوبات
15. فرآوری جو
16. احداث انبارسرد پیاز و سیب زمینی و سیلوی غلات
17. درجه بندی و بسته بندی و فرآوری پیاز و سیب زمینی
18. تولید عصاره مالت و فرآورده‌های آن
19. عصاره، عرقیات و اسانس خوراکی گیاهان
20. تولید نوشابه برپایه عرقیات
21. فرآوری و بسته بندی گیاهان داروئی
22. درجه بندی و بسته بندی وفرآوری انواع سبزیجات ، صیفی و میوه‌جات (کنسرو حبوبات و سبزیجات، شوریجات-ترشیجات و مرباجات)
23. لسیتین و سایر فرآورده‌ها از سویا
24. احداث سردخانه کنترل اتمسفریک C.A و زیر صفر
25. فرآوری زائدات محصولات کشاورزی (نظیر طبق گل آفتابگردان- خوشه انگور و …)
26. دمنوش های میوه ای و گیاهی
27. تولید روغن‌دانه انگور
28. ایجاد واحدهای تحقیق وتوسعه در صنایع مربوط به کشاورزی(نظیر گوشت-میوه جات-سبزیجات)
29. درخصوص کود زیستی (بیولوژیک) استعلام و هماهنگی با دفتر امور صنایع کشاورزی ضروری می باشد.
30. درخصوص کودهای آلی (بجز ورمی کمپوست) براساس نیاز استان و با در نظر گرفتن واحدهای در دست احداث و میزان مواد اولیه در استان جزء اولویت‌ها است.
31. طرح‌های صنایع تبدیلی در مناطق ویژه اقتصادی با تاکید بر صادرات (در صورت فعال بودن منطقه ویژه جلفا ، کلیبر و خداآفرین)
32. طرح‌های صنایع تبدیلی در شهرستان‌هایی که بیش از 60% پیشرفت فیزیکی دارند.
33. توسعه و تکمیل زنجیره‌های تولید صنعت طیور با هماهنگی کارگروه زنجیره مذکور

امکانات زیربنایی استان

• وجود دو نیروگاه برق حرارتی و گازی در استان و شبكه‌های وسیع توزیع و انتقال برق.
• وجود پالایشگاه تبریز و شبكه‌های انتقال نفت و گاز طبیعی.
• برخورداری از شبكه‌های وسیع حمل و نقل جاده‌ای، راه آهن، فرودگاه‌های بین‌المللی تبریز و مراغه.
• وجود بازارچه‌های مرزی مشترك با كشور‌های آذربایجان و ارمنستان.
• وجود دانشگاه‌ها و مراكز آموزش فنی و حرفه‌ای و مؤسسات تحقیقاتی صنعتی، تأمین كننده نیروی انسانی ماهر و متخصص در استان.
• وجود گمركات متعدد در داخل محدوده و نوار مرزی شمال استان.
• برخورداری از سیلوها، انبارها و سردخانه‌های مناسب.
• فرودگاه بین‌المللی شهید مدنی تبریز، بزرگترین فرودگاه ناحیهٔ شمال غرب ایران است که به جهت واقع شدن در مرز و کریدور هوایی ایران به اروپا و آسیای میانه از اهمیت بالایی برخوردار است. همچنین فرودگاه سهند مراغه با مساحت 42 هکتار در جنوب استان.
• منطقه آزاد ارس با ظرفیت افزایش میزان واردات كالای وارده به مناطق تا سقف 3،000،000،000 دلار، در 3 بخش منفصل نیز قسمتی از شهرستان كلیبر به وسعت 24 هزار هكتار (موسوم به قلی بیگ لو) و اراضی اطراف سد خدآفرین به وسعت 6100 هكتار و محدوده گمرك نوردوز (مرز ایران با ارمنستان) به وسعت 240 هكتار جمعاً به وسعت 51000 هكتار
• وجود 33 شهرك صنعتی و تخصصی و 14 ناحیه صنعتی

چکیده اطلاعات بخش های اقتصادی استان آذربایجان شرقی

• اشتغال بخش صنعت استان : 39/7 درصد (حدود 471794 نفر)
• اشتغال بخش خدمات و بازرگانی : 40/1 درصد (حدود 476607 نفر)
• اشتغال بخش کشاورزی استان : 20/1 درصد (حدود 238744 نفر)

وجود 33 شهرك صنعتی و تخصصی و 14 ناحیه صنعتی، وجودمراکز متعدد دانشگاهی دراستان و وجودمزیت نسبی در13 رشته فعالیت صنعتی استان از قبیل: صنایع دستی (فرش دستباف)، چرم سازی، صنایع غذایی و آشامیدنی، تولید مبلمان و چوب و محصولات چوبی، قطعه و مجموعه سازی (مخصوصاًدرحوزه خودروسازی)، ماشین سازی و شیمیایی؛ وجود مراکزآموزش فنی وحرفه ای مجهز و مراکز آموزش فنی شرکتهای بزرگ صنعتی؛ وجود صنایع مادر پیشرفته، شهرکهای تخصصی مانند: سرمایه گذاری خارجی، فنآوری قطعات خودرو، مصالح ساختمانی تبریز و سرامیکی مرند و همچنین واحدها و تشکلهای صنعتی و صنایع تبدیلی را می توان نام برد.

همجواری استان با کشورهای خارجی و دسترسی آسان به بازارهای اروپا و آسیای میانه؛ وجود پالایشگاه و مجتمع پتروشیمی تبریز و کارخانه های بزرگی نظیر: تراکتورسازی،ماشین سازی، فولاد و کارخانجات تولیدکننده نیروی محرکه، قطعه سازی وقالب سازی برای احداث صنایع خودروسازی و واحدهای صنایع غذایی و آشامیدنی که در زمره واحدهای صنعتی پیشرو کشور می باشند، بخشی از توان کسب و کار استان است. در آذربایجان شرقی حدود 7600 واحدصنعتی تولیدی کوچک و بزرگ با حدود 600 هزارنفر مشغول به فعالیت است. این استان بیش از 957 کارگاه صنعتی 10 نفرکارکن وجود دارد.در مقایسه با بخش های تولیدی استان،بخش خدمات عموماً رشد داشته است.

استان آذربایجان شرقی به سبب موقعیت خاص استراتژیکی، با داشتن قابلیتهای فراوان، مرکز مناسبی برای فعالیتهای بازرگانی خارجی به شمارمیرود. از بابت بازرگانی داخلی، شهرتبریزبه دلیل دارابودن امتیازات و برتریهای ویژه در منطقه شمال غرب کشور، دارا بودن بازار (بزرگترین بازار سر پوشیده جهان) به عنوان تامین کننده اقلام مورد نیاز استانهای اردبیل، زنجان، کردستان، آذربایجان غربی و خود استان، موقعیت ویژه جغرافیایی و مرکزیت سیاسی، اداری و اقتصادی، از مهمترین مراکز فعالیت بازرگانی به شمارمی رود.

شرکت های بازرگانی وارد کننده مواد اولیه، عمده فروشی، خرده فروشی، حمل و نقل، ارتباطات، خدمات مالی، ملکی و بیمه از عمده فعالیت های بخش بازرگانی می باشند. خدمات بیشترین رشد را از لحاظ سهم اشتغال استان در سال 1395 داشته است.

بر اساس شرایط جغرافیایی استان و نزدیکی با کشورهای جمهوری آذربایجان، ارمنستان و ترکیه، توسعه بخش خدمات و بازرگانی در منطقه، قابل توجیه است. همچنین منطقه آزاد تجاری صنعتی ارس با محوریت شهرستان جلفا، عمدتا بر پایه خدمات و بازرگانی (فروشگاههای عرضه کالا، رستوران ها و… ) در 10 سال گذشته با حضورگردشگران شاهد توسعه مشاغل مختلف بوده است. همچنین برخی کارخانه های تولیدی و صنعتی نیز با سرمایه گذاری های داخلی و بعضا خارجی در منطقه به وجود آمده و فعالیت می نمایند. آذربایجان شرقی از نظر مقدار ذخایر معدنی رتبه نخست کشور را داراست، اما از نظر ارزش تولیدات آن در رتبه پنجم قراردارد. از لحاظ تعداد کارگاههای صنعتی، چهارمین قطب صنعتی کشور محسوب می شود.

مطلب قبلی

فرصتهای کارآفرینی در استان آذربایجان غربی